Tam Cốc – Bích Động còn được biết đến với những cái tên nổi tiếng “Nam thiên đệ nhị động” hay “Vịnh Hạ Long trên cạn” và nó xứng đáng với tên gọi như vậy vì đây là địa danh chứa đựng nhiều phong cảnh tuyệt sắc, làm say đắm lòng người
Tam Cốc – Bích Động ở (xã Ninh Hải, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình) được ví như vịnh Hạ Long trên cạn. Đây là điểm du lịch hấp dẫn du khách trong và ngoài nước nhờ những cảnh quan đẹp, những dãy núi đá vôi cùng với hệ thống hang động các di tích lịch sử liên quan đến hành cung Vũ Lâm của triều đại nhà Trần. Du ngoạn bằng thuyền trên hành trình Tràng An, Tam Cốc – Bích Động du khách sẽ được thưởng ngoạn một cảnh quan non nước hữu tình như chốn “bồng lai tiên cảnh” say đắm lòng người, với sông nước, núi đá, hang động và những cánh đồng lúa chín vàng đẹp uốn lượn trên dòng sông Ngô Đồng như một bức tranh thủy mặc.
“Tam Cốc” có nghĩa là “ba hang”, gồm:
+ Hang Cả: Dài 127m, xuyên qua một quả núi lớn, cửa hang rộng trên 20m. Trong hang có nhiều nhũ đá rủ xuống với muôn vàn hình dạng và khí hậu khá mát lạnh.
+ Hang Hai: Có vị trí cách hang Cả gần 1km, dài 60m, trần hang cũng có nhiều nhũ đá rủ xuống rất kỳ lạ và khá thú vị.
+ Hang Ba: Nằm gần hang Hai, dài 50m, trần hang tựa như một vòm đá và độ cao thấp hơn so với hai hang kia.
Muốn khám phá Tam Cốc, du khách xuống thuyền từ bến trung tâm. Người lái đò bắt đầu đưa khách vào chuyến du ngoạn trên dòng sông Ngô Đồng hiền hòa, chiếc thuyền nhỏ lượn qua từng vách núi, xuyên qua hang, lướt ngang cánh đồng, ngắm nhìn những loại thủy sinh phong phú đang lay động dưới làn nước trong vắt.
Điểm đặc trưng nhất của nơi đây chính là cánh đồng lúa trồng hai bên dòng sông Ngô Đồng, màu sắc thay đổi theo mùa đã tạo biến Tam Cốc thành một bức tranh muôn màu, động lòng du khách. Tam Cốc là tuyến du thuyền được khai thác đầu tiên ở khu du lịch Tam Cốc – Bích Động.
Sau khi kết thúc hành trình thăm quan Tam Cốc thì du khách có thể thăm quan Chùa Bích Động một ngôi chùa cổ gắn với núi đá mang đậm phong cách Á Đông cách bến Tam Cốc khoảng 2 km…. Theo sử sách, văn bia và các cụ già trong làng thì trước đâu chùa và động có tên chung là: Bích Sơn ( Núi Xanh ). Năm 1773 Trong chuyến đi tuần miền Sơn Nam cùng Chúa Trịnh Sâm, Tể tướng Nguyễn Nghiễm – Thân phụ của Đại Thi Hào Nguyễn Du đã đặt tên cho động… Vì phong cảnh động quá đẹp và nguy nga nên được phong là “ Nam Thiên Đệ Nhị Động ” Đứng sau “ Nam Thiên Đệ Nhất Động ” do Chúa Trịnh Sâm phong tặng…
Có thể nói, phong cảnh của khu đệ nhất danh thắng của tỉnh Ninh Bình này là sự kết hợp hài hoà giữa cảnh đẹp kỳ thú của hang đông, của núi non hiểm trở, của sông, suối thơ mộng với sự tài hoa của con người tạo thành một khối thống nhất, không thể tách rời.
Toàn cảnh chùa được xây dựng theo bố cục kiểu “ Tam Toà ” dưới chân núi là Chùa Hà được xây theo kiểu chữ “ Đinh ” với năm gian hai trái với những đường nét kiến trúc mang đậm chất Á Đông như: Vì kèo, xà ngang, xà dọc cũng bằng gỗ lim. Mái chùa là hai tầng mái uốn cong, gồm 8 mái. Các cột đá ở chùa hạ đều bằng đá liền một khối, không chắp nối, cao hơn 4m, làm được những cột đá thư thế là một kỳ công…. Đi tiếp khoảng 120 bậc đá xanh nữa là du khách đến với Chùa Trung, một ngôi chùa rất độc đáo với một nửa được lộ thiên và một nửa được gắn vào hang động, lễ phật xong ở chùa Trung thì khách tiếp tục hành trình leo thêm 40 bậc đá xanh là đoàn đến với Chùa Thượng ở vị trí cao nhất, nơi thờ Phật Bà Quan Âm, hai bên của ngôi chùa chính là hai ngôi miếu thờ Thần Thổ Địa bên phải và Đức Sơn Trần bên trái.
Đứng trong khuôn viên của chùa Thượng, du khách phòng tầm mắt ngắm cánh đồng Ngũ Môn và bao quát được toàn bộ cảnh đẹp của chùa Bích Động, không những đẹp về phong cảnh duyên dáng hữu tình, về nghệ thuật văn hóa- kiến trúc, mà nơi đây còn mang ý nghĩa là một di tích lịch sử của tỉnh Ninh Bình.
+ Các tuyến du thuyền gồm: Tuyến bến Văn Lâm – sông Ngô Đồng – Tam Cốc; Tuyến Xuyên thủy động (xuyên dưới Bích Động); Tuyến Thạch Bích – thung Nắng; Tuyến thung Nham – vườn chim, Tuyến hang Bụt – động Thiên Hà.
+ Các điểm du lịch đi bộ, xe đạp và leo núi: Núi và chùa Bích Động; động Tiên; hang Múa; khu nhà cổ Cố Viên Lầu; đền Thái Vi – động Thiên Hương…
Tam Cốc – Bích Động đẹp nhất là vào cuối tháng 5 và đầu tháng 6, khi ấy hàng lúa hai bên sông Ngô Đồng đã nở rộ ươm màu vàng tươi, hòa quyện cùng màu xanh của núi rừng, một bức tranh phong cảnh hữu tình, đầy đủ sắc hương sẽ hiện ra trước mặt du khách khi đến đây vào giai đoạn này.
Hay quãng thời gian sau Tết Nguyên Đán, khi những cánh đồng xanh mơn mởn đang vươn mình đón gió, cùng với khí hậu mát mẻ, dễ chịu cũng được xem là giai đoạn lý tưởng để tham quan Tam Cốc – Bích Động. Tuy nhiên, nơi đây thật sự rất đẹp, dù du khách có đi vào mùa lúa chín, lúa xanh hay lúa chỉ mới ươm mầm thì cảnh sắc thiên nhiên cũng luôn khiến người thưởng lãm say đắm không thốt nên lời.